Vandaag is het 13 mei 2021: het is vandaag precies 402 jaar geleden dat Johan van Oldenbarnevelt terecht werd gesteld. Ook in de resoluties van de Staten-Generaal vinden we sporen van deze gebeurtenis.
Voorgeschiedenis
Binnen het gewest Holland maakt Johan van Oldenbarnevelt (1574-1619) snel carrière. Hij is vertrouwenspersoon van stadhouder Willem van Oranje en leermeester van diens zoon Maurits. In 1586 wordt hij benoemd tot raadspensionaris van de Staten van Holland. Hij zorgde ervoor dat de Republiek als geheel goed functioneerde en wordt daardoor gezien als de grondlegger van Nederland. Omdat het gewest Holland het meeste geld inbrengt, heeft het ook de meeste invloed in de Republiek. Onder zijn leiding kunnen de Staten-Generaal effectief belastingen heffen en een geslaagd offensief uitvoeren tegen Spanje. Hij is een meester in het sluiten van politieke compromissen. Ook is hij de drijvende kracht achter de oprichting van de handelsorganisatie de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC). Vandaag de dag zou Van Oldenbarnevelt functioneren als minister-president, minister van Financiën en Buitenlandse zaken. Hij heeft daarmee veel aanzien zowel in het binnen- en buitenland en wordt gezien als de sturende kracht achter de Republiek.
Conflict met Maurits
Gaandeweg krijgt Van Oldenbarnevelt te maken met een concurrent, namelijk stadhouder Maurits. Formeel gezien is de stadhouder slechts dienaar van de Staten-Generaal, maar als hoog edelman en opperbevelhebber van het leger steekt Maurits ver uit boven alle andere bestuurders. Gedurende geruime tijd bloeit de Republiek onder hun gezamenlijke gezag. Van Oldenbarnevelt richt zich op politieke zaken en Maurits beperkt zich tot militaire zaken. Het lijkt een uitstekende samenwerking. Maar na 1600 verandert de gang van zaken. Ze komen steeds vaker met elkaar in conflict. Een heikel punt wordt de oorlog tegen Spanje. Maurits wil als opperbevelhebber oorlog blijven voeren tegen Spanje, terwijl Van Oldenbarnevelt een wapenstilstand tekent, bekend als het Twaalfjarig Bestand (1609-1621). Daarnaast wil de raadspensionaris geloofskwesties binnen de protestantse kerk voorkomen en is bereid om dat met het leger af te dwingen. Daarmee komt hij in de invloedsfeer van Maurits. Deze voelt zich bedreigd en laat hem arresteren onder de beschuldiging van landverraad.
Gevangenschap
Van Oldenbarnevelt wordt gevangen gehouden in het Binnenhof. Zijn gevangenschap duurt negen maanden. Het is pas op de dag van zijn executie dat hij weer buitenlucht voelt. Op 27 februari 1619 dienen zijn vrouw Maria van Utrecht en hun kinderen een verzoek in bij de Staten-Generaal om de gevangenschap van hun man en vader te veranderen in huisarrest. Ook vragen zij of hun vrienden hem mogen bezoeken zodat zij hem bij zijn verdediging behulpzaam kunnen zijn. Het besluit hierover wordt echter uitgesteld tot 28 februari 1619. In de resolutie staat het volgende:
Huisvrouw ende kinderen vande heer van Oldenbarnevelt
Is wederom gedelibereert opte requeste gisteren gepresenteert vanwegen de huijsvrouw ende kinderen vande heere van Oldenbarnevelt. Ende nae deliberatie verstaen datmen denselve sal laten liggen, dan bij soo verre daerop antwoort wert gesolliciteert, is den greffier gelast daerop te verclaren, datmen deselve requeste nijet en can aenemen, gelijck die geformeert is.
Nationaal Archief, archief van de Staten-Generaal, inv.nr.-3164, f.112.
In de resolutie zegt men heel zakelijk dat ze niet aan het rekwest kunnen voldoen door de manier waarop hij is opgesteld.
De executie
In de vroege ochtend van maandag 13 mei 1619 wordt vlak voor de Ridderzaal Johan van Oldenbarnevelt onthoofd, op eenenzeventigjarige leeftijd.
In de resolutie van 13 mei 1619 stond het volgende genoteerd:
Executie gedaen van mr Jan van Oldenbarn.
Is de sententie des doots metten zweerde bijde gecommiteerde gesubdelegeerde rechters vande gevangene tegen den persoon vande heere Mr. Jan van Oldenbarnevelt gepronuncieert, ende geexecuteert ontrent de clocke thien uren voorden Middach ten voors. dage int binnenhoff.
In de resolutie is te lezen dat de executie rond tien uur heeft plaatsgevonden. Opvallend is dat deze resolutie betrekkelijk kort is: men zou verwachten dat er een uitgebreider verslag zou worden gemaakt.
Tijdens zijn executie waren 1000 soldaten van Maurits aanwezig en zo’n 3000 toeschouwers. Zijn enige steun en toeverlaat was zijn knecht Jan Francken. Francken werd later een belangrijke bron voor de gevangenschap van Van Oldenbarnevelt. Hij heeft een boekje geschreven van Oldenbarnevelts gevangenschap tot en met het moment op het schavot.
Dagboekfragment van Jan Francken:
Terwijl ik hem onder zijn arm steunde leidde ik hem het schavot op. Boven aangekomen zag hij dat er niets was om op te knielen. Is er niet eens een stoel of een kussen? Vroeg hij. Waar ik op knielen kan. Eenmaal ontbloot heeft mijn heer zich rechtop naar het volk gekeerd. En het als volgt toegesproken: mensen, geloof niet dat ik een landverrader ben. Ik heb altijd en oprecht en vroom geleefd. Als een goede patriot, en zo zal ik ook sterven. In mijn herinnering heeft hij zelf zijn muts over zijn ogen getrokken. En toen hij op het zand neerknielde, nam ik voor het laatste afscheid van mijn heer. Hij zei: maak het kort, maak het kort.
Bron: Thomas Rosenboom, Het einde van Johan van Oldenbarnevelt: Beschreven door zijn knecht Jan Francken, Amsterdam 2019.
Of Van Oldenbarnevelt het tegen de beul had of tegen zijn trouwe knecht Jan Francken die afscheid wilde nemen, is nooit duidelijk geworden.
Anne-Mei Kraan is student geschiedenis aan de Universiteit Leiden en stagiaire bij het REPUBLIC-project.
Leestips:
- Thomas Rosenboom, Het einde van Johan van Oldenbarnevelt: Beschreven door zijn knecht Jan Francken, Amsterdam 2019.
- Ben Knapen, De man en zijn staat, Amsterdam 2018.
- Nicolaas Matsier, De advocaat van Holland, Amsterdam 2019.
- Wilfried Uijterhoeve¸ De zaak Oldenbarnevelt: Val, proces en executie, Nijmegen 2019.